Суседам Рэчы Паспалітай на поўдні была Асманская імперыя. Гэта магутная дзяржава туркаў-асманаў, якая ўсталявалася на руінах Візантыі. Да пачатку сямнаццатага стагоддзя іх ўладанні ўжо прасціраліся на велізарныя прасторы Пярэдняй Азіі, паўночнай Афрыкі, паўднёва-ўсходняй Еўропы. На поўначы яны падступалі пад Вену і Альбоў.

Праўда, працяглы час дачыненні паміж Імперыяй і Рэччу Паспалітай не былі асабліва напружанымі. Асноўным сваім праціўнікам у Еўропе туркі лічылі Вугоршчыну і Аўстрыю, праз якія яны хацелі прабіцца ў Цэнтральную Еўропу. Справу ўскладнялі толькі падпарадкаваныя ім крымскія татары – сваімі рабаўнічымі нападамі на ўкраінскія землі, ды запарожскія казакі, якія ў адказ спусташалі ўзбярэжжы Чорнага мора.

На пачатку ж сямнаццатага стагоддзя абвастрылася суперніцтва за валоданне землямі гістарычных вобласцяў сённяшняй Румыніі – Малдавіі і Валошчыны. Да таго ж Варшава выразна выказалася за вайскова-палітычны альянс з Венай, якая супрацьстаяла навале з нізавіны Дуная. Усё гэта ўрэшце прывяло да войнаў нашых продкаў з туркамі, якія доўжыліся амаль стагоддзе.

Ініцыятарамі ваенных дзеянняў сталі фактычна ўкраінска-польскія магнаты. Увосень 1620 года іх войскі ўварваліся ў Малдавію, але былі разгромленыя туркамі. Загінуў і сам польскі гетман. Акрылены такой лёгкай перамогай, малады і ганарлівы султан Асман II пачаў збіраць усю сваю моц для паходу на Рэч Паспалітую. Ён хваліўся, што хоча дасягнуць берагоў Балтыйскага мора.

Ян Кароль Хадкевіч у сталым веку. Паводле малюнка мастака сямнаццатага стагоддзя Антоніса ван Дэйка

Разумеючы ўсю паважнасць небяспекі, да адпору энергічна рыхтавалася і Варшава з Вільняй. Збіралі грашовыя сродкі, мабілізавалі войскі. Аднак напачатку паўстала пытанне пра военачальніка. Пасля нядоўгіх развагаў выбралі Яна Караля Хадкевіча, праслаўленага ў бітвах з шведамі ў Інфлянтах і ў змаганні з Маскоўшчынай.

На прызначэнне гетманам Хадкевіча не ў апошнюю чаргу паўплывала тое, што да змагання з туркамі ахвотна далучыліся вопытныя ваяры з нашай краіны. Пад яго сцягі сталі загартаваныя на Марсавых палях харугвы гусарыі Мікалая Сяняўскага, Мікалая Зяновіча, Пятра Апалінскага, Яна Рудаміны, Мікалая Касакоўскага, Аляксандра Сапегі ды іншых слаўных ротмістраў. Тагачасны харвацкі паэт Іван Гундуліч напісаў пра Хацінскую вайну паэму “Асман”. Там ён сярод іншага прыгадвае роты беларусаў, узброеных шаблямі і стрэльбамі.

Беларускія пяхотнікі войска Яна Караля Хадкевіча

Значныя збройныя сілы вылучыла Польшча. Былі таксама загоны з Інфлянтаў, найміты з Нямеччыны ды іншых еўрапейскіх земляў. Каля паловы ўсіх войскаў склалі ўкраінскія казакі. Усяго ж Рэч Паспалітая змагла сабраць блізу 60 тысяч жаўнераў. I гэта супраць турэцкіх сціжмаў, якіх (з слугамі і крымскімі татарамі) набралася да 150 тысяч.

Ян Хадкевіч быў геніем гусарскіх атак, калі крылатыя вершнікі знішчальнай віхурай змяталі шыхты любога праціўніка. Але на гэты раз, улічыўшы стасункі сілаў, ён выбраў пазіцыйную тактыку. Размясціў свой ўмацаваны лагер на правым беразе Днястра каля сцен старажытнага Хацінскага замка (сёння гэта памежжа Малдовы і Украіны). Гэты замак будавалі беларускія майстры яшчэ за Вітаўтам Вялікім.

Перад войскам ставілася задача вытрымаць націск перасяжных сілаў ворага, які да таго ж меў найлепшую ў Еўропе артылерыю, і знясіліць яго контратакамі.

Палкаводзец умела мацаваў баявы дух сваіх ваяроў. Гарачлівы імпэт маладога султана, напрыклад, ён пракаментаваў беларускай прымаўкай: “Сярдзіты сабака – ваўкам страва”. Калі ж зайшла размова пра вялікую колькасць туркаў, гетман дасціпна прапанаваў палічыць іх шабляй.

2 верасня 1621 г. пад Хацін падышлі першыя турэцкія загоны. Яны з ходу распачалі атаку на запарожцаў, якія яшчэ не скончылі ўмацоўваць свой табар. Нягледзячы на вялікія страты ад казацкіх стрэльбаў-рушніц, янычары прабіліся да лініі абарончых вазоў. I на іх закіпела сеча. Гетман паслаў на дапамогу запарожцам нямецкую і польскую пяхоту. Вывеў за насыпныя валы іншыя свае харугвы, натхняючы да бітвы: “Зваліцеся на гэтых нягоднікаў, змятайце іх ацяжэлыя турбанамі галовы ёмкім пакосам шабляў. Вось Днестр ззаду непраходны, а вось наўкол залева турэцкіх і татарскіх сціжмаў. Няма ніякай спадзеўкі на ўцёкі – тут нам біцца і перамагчы або загінуць кажа неабходнасць!”.

Схема бітвы 1621 года пад Хацінам

Туркі пачалі адыходзіць і толькі моцны гарматны агонь прыпыніў наступ войскаў Хадкевіча.

I так дзень пры дні распачаліся зацятыя прыступы туркаў, ураганныя абстрэлы. Нашы войскі адказвалі контратакамі, смелымі начнымі вылазкамі.

Можа, найцяжэйшым стаў дзень 7 верасня. Да абеду туркі вялі знішчальны гарматны абстрэл казацкага табару і раз-пораз спрабавалі яго атакаваць. У абед жа султан знянацку пачаў наступ на сутык абароны войскаў Вялікага Княства з палком польскага каралевіча Уладзіслава. Ляглі пад янычарскімі шаблямі дзве перадавыя роты. Затым туркі праламалі абарону польскай і нямецкай пяхоты і ўварваліся ў глыбіню лагера. Хадкевіч, імгненна ацаніўшы смяротную небяспеку, паслаў на небяспечны ўчастак спешаных ваяроў казацкага строю. Праціўнік быў адкінуты за вал. Раз’ятраны няўдачай, Асман кінуў на ўмацаванні новыя войскі. I тады наш гетман выкарыстаў сваю выпрабаваную моц. Праз “ліцьвінскую” браму былі выведзены найлепшыя харугвы беларускіх гусараў пад камандай Мікалая Сяняўскага, Мікалая Зяновіча, Пятра Апалінскага, Яна Рудаміны, Аляксандра Сапегі. Узначаліў вылазку сам Ян Кароль Хадкевіч.

Бітва пад Хоцінам.
Мастак Юзаф Брант. 1867 г.

Каля тысячы вершнікаў ударылі ў фланг варожых сціжмаў. Хоць туркі напачатку і адчайна супраціўляліся, але іх шыхты былі змятыя цяжкімі коньмі, прабітыя гусарскімі пікамі, працярэбленыя шаблямі. Мусульмане не вытрымалі перад скрышальным напорам нашых малайцоў з-над Дняпра, Дзвіны і Нёмана. I толькі цемра спыніла вынішчэнне туркаў. Гэтая гусарская атака пад Хацінам гучным рэхам разляцелася па ўсёй Еўропе.

Гусарскія шаблі працверазілі султана. Пры такіх стратах пад ўмацаваннямі “няверных” у яго неўзабаве магло зусім не застацца ваяроў. Тады туркі змянілі тактыку. Яны намерыліся шчыльна заблакаваць войскі Рэчы Паспалітай. I частымі артылерыйскімі абстрэламі, дробнымі наскокамі асобных загонаў імкнуліся знясіліць іх, вымучыць голадам, хваробамі і прымусіць да капітуляцыі.

А становішча войскаў Хадкевіча сапраўды рабілася цяжкім. Шмат ваяроў было страчана ў штодзённых бітвах і сутычках з праціўнікам. Параненыя і хворыя перапаўнялі намёты. Бракавала пораху, не ставала харчавання. Даволі было толькі мяса, бо без аўса і сена гінулі коні. Найцяжэй было ўкраінцам. Корм сваім коням яны вымушаны былі здабываць ў часе контратак – пярэднія секліся з туркамі, а заднія наразалі ў мяхі траву.

Бітва з туркамі. Старадаўняя гравюра.

Аднак туркам было яшчэ горш. Іх таксама ціснуў голад, але больш за ўсё нязвычны восеньскі холад. Шыхты іх прыкметна радзелі пад кулямі і шаблямі, ад хваробаў і дэзерцірства. Упаў маральны дух. Не дапамагала нават жорсткае пакаранне баязліўцаў смерцю. Трацілася спадзяванне на паход да Балтыкі. Яшчэ ў пачатку бітвы Асман абвясціў, што не будзе есці, пакуль не возьме лагер няверных. Але пазней султан ўжо не ўспамінаў пра тое абяцанне.

Становішча нашых войскаў ускладніў благі стан здароўя Яна Караля Хадкевіча. Шасцідзесяцігадовы пасівелы ваяр быў змучаны амаль бесперапыннымі паходамі і бітвамі, цяжкой хваробай нырак, прыступамі падучкі. Ён дажываў апошнія дні. 23 верасня, ужо бязмоўны, абкружаны военачальнікамі, ён перадаў гетманскую булаву свайму наступніку, а назаўтра па абедзе сэрца вялікага сына беларускай зямлі перастала біцца. “Пан гетман памёр, а з ім вялікае шчасце Айчыны мілай” – занатаваў сучаснік.

Акрыленыя весткай пра смерць Хадкевіча, туркі зноў кінуліся да валоў Хацінскага лагера. Адбылося некалькі новых прыступаў. Асабліва цяжка было запарожцам і беларускім лёгкаўзброеным аддзелам – лісоўчыкам. Але гэта былі апошнія канвульсіі параненага звера. У асманаў быў яшчэ порах для бітвы, але ўжо не ставала ні сілы, ні волі.

Нарэшце пачаліся перамовы, якія 9 кастрычніка скончыліся падпісаннем замірэння. Паводле яго, мяжу паміж Рэччу Паспалітай і Асманскай імперыяй пакідалі ранейшай. Гэта была перамога! А ў абаронцаў Хаціна на той дзень заставалася толькі адна бочка пораху…

Хацінскі замак. Малюнак дзевятнаццатага стагоддзя

I рушылі на поўдзень турэцкія войскі. Знясіленыя, дэмаралізаваныя. Вярнуўся ў Стамбул і пераможаны султан. А праз год яго забілі ўзбунтаваныя янычары.

Поспех пад Хацінам засведчыў, што магутнасць Асманскай імперыі ўжо пачала хіліцца да заняпаду. Ён паказаў таксама, што аб’яднаныя намаганні палякаў, беларусаў, украінцаў ды іншых народаў Рэчы Паспалітай могуць прыводзіць да перамог нават над самымі шматлікімі арміямі тагачаснага свету. Пасля Хаціна туркі яшчэ імкнуліся працягваць экспансію. Пад канец стагоддзя яны нават спрабавалі захапіць Вену. Але кожны раз цярпелі паразу. I нарэшце пачалі траціць свае заваёвы ў Еўропе, адступаць да азійскіх берагоў Міжземнага мора.

Крыніца:

Чарняўскі М.
Дзесяць бітваў. – Вільня: Наша Будучыня, 2004. – 64с